رویای که محقق نشد؛ تضعیف تولید و صادرات در مناطق آزاد

به تازگی مراسم تودیع و معارفه مدیرعامل جدید مناطق آزاد کیش برگزار شده است. در این مراسم وزیر اقتصاد به این موضوع اشاره کردند که مناطق آزاد از اهداف اصلی خود دور شده‌اند. در واقع هدف اصلی از تشکیل این گونه مناطق، فعالیت خارج از چارچوب‌ های سخت‌گیرانه سرزمین اصلی بود. وزیر اقتصاد همچنین در ادامه گفت اما امروز دیگر کیش آن مزیتی که باید داشته باشد را ندارد؛ حتی می‌توان گفت تهران آزادتر از کیش است. کیش باید مرکز توسعه تجارت، جذب سرمایه و تکنولوژی باشد. سیاست ما این است که کیش را به روزهای اوج برگردانیم.

براساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس از آخرین آمارهای مربوط به مناطق آزاد تجاری در ایران، شاخص‌های اصلی شامل سرمایه‌گذاری خارجی و صادرات و واردات در مقایسه با اهداف تعیین شده برای این مناطق انتظارات را برآورده نکرده است.

باید گفت که اصلی‌ترین ابزار جهت ارزیابی و برآورد اینکه این مناطق چه عملکردی داشته‌اند دسترسی به آمارهای دقیق سالانه ماهانه و فصلی است. با این‌حال درباره مناطق آزاد ایران همچین آماری بصورت شفاف وجود ندارد. انتظار از مسئولان جدید مناطق آزاد این است که زمینه جمع‌آوری و دسترسی به این آمارها را فراهم آورد. 

چند و چون مناطق آزاد

براساس یک تعریف، منطقه آزاد بخشی از قلمرو یک کشور است که کالاهای عرضه شده در آن به طورکلی تا آنجا که به عوارض و مالیات واردات مربوط می‌شود، به عنوان خارج از محدوده گمرکی تلقی می‌شود. همچنین براساس تعریفی دیگر منطقه آزاد تجاری قلمرو معینی است که غالبا در محدوده یک بندر یا در مجاورت آن قرار گرفته و در آن تجارت آزاد با سایر نقاط جهان مجاز شناخته شده است.

از مهمترین اهداف تشکیل مناطق آزاد در ایران تسریع در انجام امور زیربنایی، عمران آبادانی و رشد اقتصادی، سرمایه‌گذاری و افزایش درآمد عمومی، حضور فعال در بازارهای جهانی و منطقه‌ای و تولید و صادرات کالاهای صنعتی است. بر همین اساس جذب سرمایه‌گذاری خارجی ، تولید و صادرات جز لاینفک اهداف مناطق آزاد محسوب شده که بدون تحقق آن‌ها نمی‌توان مناطق آزاد را موفق دانست.

مهمترین مقرراتی که در این زمینه جهت تحقق این اهداف در مناطق آزاد برقرار شده شامل  معافیت مالیاتی به مدت 20 سال، مستثنا بودن از مقررات صادرات و واردات کشوری، ورود و خروج سرمایه و سود حاصل از آن آزاد است، ورود و خروج ارز به/از منطقه، آزاد است، نرخ خرید و فروش ارز براساس بازار آزاد تعیین می‌شود، عدم نیاز به روادید برای اتباع خارجی و امکان سرمایه‌گذاری برای افراد خارجی به هر نسبت می‌شود.

لازم به ذکر است که مناطق آزاد از سال 1372 در ایران به وجود آمده و کیش، قشم، چابهار، اروند، ارس، انزلی ، ماکو و شهر فرودگاهی امام خمینی از جمله مناطق آزاد محسوب می‌شوند.

عملکرد مناطق آزاد براساس آخرین آمارها

براساس آخرین آمارهای تجارت، سرمایه‌گذاری خارجی و اشتغال که توسط مرکز پژوهش‌های مجلس جمع‌آوری شده در حدفاصل سال‌های 92 تا 98 سالیانه به‌طور متوسط 243 میلیون دلار سرمایه‌گذاری خارجی در مناطق آزاد صورت گرفته است. این درحالی است که در این مدت متوسط سالیانه سرمایه‌گذاری خارجی در کل کشور معادل 2314 میلیون دلار بوده است. در واقع بیش از 20 سال از تاسیس این مناطق گذشته و تنها 10 درصد از کل سرمایه‌گذاری خارجی کشور را در این مدت به خود اختصاص داده‌اند. این در‌حالی است که سهم سرمایه‌گذاری خارجی در مناطق آزاد چین بعد از مدت 10 سال از تاسیس به 17 درصد رسیده است. این امر نشان‌دهنده عدم تحقق اهداف مربوط به تاسیس این مناطق است.

همچنین یکی دیگر از اهداف تاسیس این مناطق رونق صادرات و ارزآوری این مناطق بوده است. اما آمارهای مرکز پژوهش‌های مجلس حاکی از آن است که در فاصله سال‌های 92 تا 98 میانگین میزان صادرات این مناطق 717 میلیون دلار بوده درحالی که میانگین واردات در همین مدت 1.45 میلیارد دلار محاسبه شده است. لذا میزان واردات مناطق آزاد حدود دوبرابر میزان صادرات این مناطق به خارج از کشور بوده که بیانگر شکست اهداف مربوط به تاسیس مناطق آزاد است.

چرا مناطق آزاد به اهداف خود دست نیافتند؟

از نگاه کارشناسان به طور کلی تاسیس مناطق آزاد در کشور با توجه به تجربیات موفق جهانی در حوزه مناطق آزاد شکل نگرفت. مناطق آزاد در ایران بدون هیچ گونه امکانات زیرساختی و شرایط لازم برای تولید و صادرات تشکیل شدند و از همین‌رو مدیران مناطق آزاد هم بدون حمایت‌های دولتی مجبور بودند که از هر طریقی اقدام به تأمین مالی برای ایجاد و یا توسعه زیرساخت‌ها نمایند. یکی از این روش‌های تأمین مالی که با کارکردهای مناطق آزاد هم همخوانی نداشت، واردات کالاهای مصرفی خارجی به مناطق آزاد و درآمدزایی از طریق عوارض‌های حاصل از آن و فروش زمین بوده است. همین امر موجبات تضعیف تولید و صادرات در مناطق آزاد را فراهم آورده است. همچنین یکی از اصلی‌ترین علل عدم تحقق اهداف اصلی مناطق آزاد، ریشه در شیوه اعطای امتیازات در این مناطق دارد. اعطای امتیازاتی در مناطق آزاد نظیر معافیت مالیاتی و معافیت از حقوق ورودی به‌صورت عام به‌تمامی فعالیتهای اقتصادی و تمامی اقلام وارداتی تعلق گرفته است.

کلام آخر

هر سیاست اقتصادی که توسعه داده شده است در قالب یک بستر و پیش‌نیازهایی بوده است و اینگونه نبوده که صرف استفاده از یک مفهوم یا مدل توسعه کشورها را از نظر پیشرفت اقتصادی به هدف مورد نظر برساند. استفاده چین و سایر کشورها از مناطق آزاد با پذیرش اقتضائات این مفهوم اقتصادی صورت گرفته است و بسترها و پیش‌نیازها به‌طور نسبی ازسوی سیاستگذاران اقتصادی این کشور مورد پذیرش واقع شده است. یکی از اهداف ایجاد مناطق آزاد در کشور چین گذر از یک اقتصاد بسته و سوسیالیستی به سمت یک اقتصاد بازاری بوده است

ایجاد مناطق آزاد در ایران بدون مشخص شدن این موضوع که هدف اصلی از ایجاد مناطق آزاد چیست درحال توسعه کمّی و جغرافیایی است. بنابراین باید هدف از ایجاد مناطق آزاد اقتصادی مشخص باشد که به‌نظر می‌رسد از ابتدای تأسیس این مناطق در سال 1372 نوسانات در سیاست تجاری در کنار سایر مشکلات ذاتی مناطق آزاد ایران باعث درجا زدن مناطق آزاد ایران نسبت به سایر مناطق آزاد موفق شده است.

از همین‌رو می‌توان گفت راه‌حل بهبود وضعیت مناطق آزاد با سرمایه‌گذاری گسترده در زیرساخت‌های اساسی مورد نیاز تولید و صادرات و حرکت به سمت تجارت با اقتصاد جهانی این مناطق را در مسیر صحیح خود قرار می‌دهد. در این روش با گسترش مقیاس تولید، صادرات و انتقال فناوری آثار سرریز آن بر مناطق همجوار و اقتصاد ملی نیز اثرگذار خواهد بود.